Lỗi và trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

by **leeGROUP** Thu Jul 01, 2010 12:33 pm

TS.
Phùng Trung Tập

Trường
đại học Luật Hà Nội

Lỗi
hiểu theo góc độ luật học, từ xưa đến nay có nhiều học giả, trong đó có
các luật gia đã quan tâm nhận xét rất khác nhau trong việc xác định yếu
tố lỗi trong trách nhiệm dân sự nói chung và trách nhiệm BTTH ngoài hợp
đồng nói riêng. Có nhiều quan điểm khác nhau trong nhận thức về yếu tố
lỗi nhưng nhìn chung các học giả đều thừa nhận lỗi được biểu hiện dưới
hai hình thức cố ý và vô ý. Các học giả còn phân biệt mức độ lỗi trong
hình lỗi vô ý gồm lỗi vô ý nặng và lỗi vô ý nhẹ. Trong bài viết này,
chúng tôi không bàn luận yếu tố lỗi trong tất cả các quan hệ pháp luật
dân sự có tranh chấp, mà chỉ bàn về yếu tố lỗi trong một số loại trách
nhiệm dân sự ngoài hợp đồng với mục đích đáp ứng phần nào cách nhìn nhận
về yếu tố lỗi trong việc xác định trách nhiệm dân sự.

1.
Hành vi có lỗi

Hành
vi có lỗi, theo quy định tại Điều 309 BLDS thì "Người không thực
hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ dân sự, thì phải chịu trách
nhiệm dân sự khi có lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý, trừ trường hợp có thỏa thuận
khác hoặc pháp luật có quy định khác:. Khoản 1 Điều 309 nói trên
quy định lỗi do hành vi không thực hiện nghĩa vụ dân sự thì người có
hành vi đó bị coi là có lỗi. Theo quy định của khoản 2 Điều 309 BLDS thì
nội dung của khoản này có ý nghĩa viện dẫn trực tiếp trong việc xác
định trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng. Khoản 2 Điều 309 quy định: "Cố
ý gây thiệt hại là trường hợp một người nhận thức rõ hành vi của mình
sẽ gây thiệt hại cho người khác mà vẫn thực hiện và mong muốn hoặc không
mong muốn, nhưng để mặc cho thiệt hại xảy ra".

Về
mặt khách quan, quy định trên đã dự liệu trường hợp người gây thiệt hại
nhận thức rõ hành vi của mình sẽ gây thiệt hại cho người khác mà vấn
thực hiện, cho dù người đó mong muốn hoặc không mong muốn nhưng đã có
thái độ để mặc cho thiệt hại xảy ra thì người đó phải chịu trách nhiệm
dân sự về hành vi có lỗi cố ý của mình.

Về
măt chủ quan, người gây thiệt hại khi thực hiện hành vi gây hại luôn
nhằm mục đích có thiệt hại xảy ra cho người khác và được thể hiện dưới
hai mức độ:

-
Mong muốn có thiệt hại xảy ra.

-
Không mong muốn có thiệt hại, nhưng lại để mặc cho thiệt hại xảy ra.

Mức
độ thể hiện ý chí- hành vi của người cố ý gây thiệt hại trong trường
hợp người đó nhận thức rõ hành vi của mình sẽ gây thiệt hại cho người
khác mà vẫn thực hiện, thì phải chịu trách nhiệm dân sự do lỗi cố ý là
nguyên nhân của thiệt hai.

Theo
nội dung khoản 2 điều 309 BLDS, chúng tôi thấy cần thiết phải làm rõ
những quan hệ và yếu tố có liên quan đến phạm vi lỗi của người gây thiệt
hại.

Một
người nhận thức rõ hành vi của mình sẽ gây thiệt hại cho người khác mà
vẫn thực hiện và mong muốn hoặc không mong muốn, nhưng để mặc cho thiệt
hại đó xảy ra thì lỗi của người gây thiệt hại là lỗi cố ý. Những yếu tố
liên quan đến hình thức lỗi cố ý gây thiệt hại được thể hiện ở những mức
độ khác nhau, do biểu lộ ý chí của chủ thể đã là yếu tố quyết định hình
thức lỗi.

Khi
xác định lỗi cố ý gây thiệt hại ngoài hợp đồng, cần phải phân biệt với
những hành vi gây thiệt hại khác, không thuộc hành vi do lỗi cố ý hoặc
vô ý gây ra. Đó là hành vi gây thiệt hại được xác định là sự kiện bất
ngờ. Sự kiện bất ngờ được qui định tại Điều 11 Bộ luật Hình sự của nước
Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được dẫn chiếu vì điều luật này không
những được áp dụng trong lĩnh vực luật hình sự, mà còn có ý nghĩa trực
tiếp trong việc xác định trách nhiệm dân sự do gây thiệt hại ngoài hợp
đồng. Sự kiện bất ngờ được hiểu là sự kiện pháp lý nhưng hậu quả của nó
không làm phát sinh trách nhiệm dân sự của người có hành vi tạo ra sự
kiện đó. Một sự kiện pháp lý có đủ các ýếu tố sau đây sự kiện bất ngờ:

HÀNH VI GÂY THIỆT HẠI

THIỆT HẠI

KHÔNG THUỘC HÀNH VI TRÁI
PHÁP LUẬT

NGƯỜI GÂY THIỆT HẠI
KHÔNG CÓ LỖI

Mối
liên hệ giữa các yếu tố trên không thể làm phát sinh TNDS ngoài hợp
đồng do thiếu yếu tố lỗi của người gây thiệt hại và hành vi gây thiệt
hại không phải là hành vi trái pháp luật. Không có mối quan hệ nhân qủa
giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại. Nói các khác, người có hành vi
liên quan đến thiệt hại không phải là người gây thiệt hại do nhận thức
rõ hành vi của mình sẽ gây thiệt hại cho người khác mà vẫn thực hiện,
đồng thời người có hành vi đó không thể hiện ý chí mong muốn hoặc không
mong muốn nhưng để mặc thiệt hại xảy ra cho người khác. Như vậy, người
có hành vi thuộc trường hợp bất ngờ thì hành vi của người đó không có
lỗi tồn tại ở hình thức này hay hay hình thức kia, ở mức độ này hay mức
độ khác. Theo qui định của pháp luật, thì người có hành vi đó không chịu
trách nhiệm dân sự.

Khi
xác định và phân tích yếu tố lỗi trong trách nhiệm dân sự (TNDS) ngoài
hợp đồng, cần thiết phảiỉ đặt yếu tố đó trong mối liên hệ với những sự
kiện pháp lý khác, mà rõ nét hơn cả là sự biến pháp lý tuyệt đối và sự
biến pháp lý tương đối là những căn cứ làm phát sinh, thay đổi và chấm
dứt quan hệ pháp luật dân sự. Sự biến pháp tương đối là một sự kiện pháp
lý mà sự khởi phát của nó do hành vi của con
người tác động dưới hình thức lỗi vô ý, do vậy người có hành vi tạo ra
sự kiện đó phải bồi thường thiệt hại theo nguyên tắc bồi thường toàn bộ
thiệt hại. Trong khoa học pháp lý các nhà luật học đều thừa nhận sự biến
pháp lý tương đối là sự biến do con người tác động, còn sự thay đổi và
chấm dứt của nó con người không kiểm soát được. Như vậy, hành vi tạo ra
sự biến pháp lý tương đối là hành vi có lỗi và là hành vi trái pháp
luật. Theo khoản 2 Điều 309 BLDS. lỗi vô ý được xác định là "trường
hợp một người không thấy trước hành vi của mình có khả năng gây thiệt
hại, mặc dù phải biết hoặc có thể biết trước thiệt hại sẽ xảy ra hoặc
thấy trước hành vi của mình có khả năng gây thiệt hại, nhưng cho rằng
thiệt hại sẽ không xảy ra hoặc có thể ngăn chặn được". Người gây
thiệt hại đã không mong muốn, không để mặc cho thiệt hại xảy ra mà là do
không kiểm soát được diễn biến của sự kiện do hành vi vô ý của mình tạo
ra thì người có hành vi đó phải bồi thường.

Khi
xác định, phân tích sự biến pháp lý chúng tôi muốn làm rõ sự biến pháp
lý tuyệt đối không chứa đựng yếu tố lỗi dưới bất kỳ hình thức nào. Bởi
vì theo nhận thức của các nhà nghiên cứu luật học về mặt lý luận, thì sự
biến pháp lý tuyệt đối là sự biến của một sự kiện phát sinh, thay đổi,
chấm dứt không phụ thuộc vào ý thức của con người - ý thức của con người
không kiểm soát được sự kiện đó. Sự biến pháp lý tuyệt đối có ý nghĩa
pháp lý đặc thù, bởi vì sự biến đó được đặt trong mối liên hệ về không
gia và thời gian cụ thể, theo đó trách nhiệm dân sự không phát sinh đối
với một hoặc hai bên chủ thể của quan hệ đó. Như vậy, có thể nhận định
rằng lỗi vô ý luôn tồn tại trong sự biến pháp lý tương đối, còn lỗi
thuộc mọi hình thức không thể tồn tại trong sự biến pháp lý tuyệt đối.
Sự nhận thức trên có ý nghĩa về mặt lý luận trong việc xác định trách
nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.

Đoạn
cuối Điều 621 BLDS qui định trách nhiệm hỗn hợp nhưng trách nhiệm hỗn
hợp được loại trừ "nếu thiệt hại xảy ra hoàn tòan do lỗi của người bị
thiệt hại, thì người gây thiệt hại không phải bồi thường". Theo qui
định trên, hình thức lỗi của người bị thiệt hại không cần phải xác
định, mà lỗi hiểu theo nghĩa "hoàn tòan" thuộc về người bị thiệt
hại. Áp dụng qui định này trong việc giả quyết việc bồi thường thiệt hại
ngoài hợp đồng phù hợp với hoàn cảnh luật định, thì còn cần phải làm rõ
những vấn đề sau đây:

Thứ
nhất, thiệt hại xảy ra hoàn tòan do lỗi của người bị thiệt hại, thì
người gây thiệt hại không phải bồi thường. Lỗi của người bị thiệt hại
có thể do vố ý hoặc cố ý nhưng phải xác định được lỗi đó hoàn toàn thuộc
về người bị thiệt hại, theo đó người gây thiệt hại phải là người hoàn
toàn không có lỗi thuộc hình thức này hay hình thức khác, ở mức độ này
hay ở mức độ khác thì người có đó không phải bồi thường. Người gây thiệt
phải chứng minh được là mình hoàn toàn không có lỗi, mà lỗi hoàn toàn
thuộc về phía người bị gây thiệt hại. Mối quan hệ nhân qủa giữa hành vi
gây thiệt hại với thiệt hại xảy ra luôn luôn xác định được trong một
thiệt hại cụ thể. Nhưng trách nhiệm pháp lý có phát sinh ở người có hành
vi gây thiệt hại hay không còn tùy thuộc vào sự kiện xảy ra hoàn tòan
hay không hoàn toàn do lỗi của người bị thiệt hại để có cơ sở quy trách
nhiệm dân sự cho người có hành vi gây thiệt hại. Nếu người gây thiệt
hại, thì mỗi bên phải chịu trách nhiệm dân sự tương ứng với mức độ lỗi
của mình.

Thứ
hai, trong BLDS năm 1995 của nước CHXHCN Việt Nam khong có điều
luật nào qui định về mức độ lỗi, àm chỉ qui định tại Điều 309 về hai
hình thức lỗi cố ý và lỗi vô ý. Việc áp dụng hai hình thức lỗi cố ý và
lỗi vô ý. Việc áp dụng Điều 621 BLDS trong việc giải quyết trách nhiệm
dân sự hỗn hợp được dựa trên mức độ lỗi như thế nào. Lỗi không tự nó có
vị trí độc lập với các yếu tố khác trong việc xác định trách nhiệm dân
sự ngoài hợp đồng. Hình thức lỗi cũng không phải là không thể xác định.
Theo nguyên tắc chung của trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng, thì hình
thức lỗi nếu xét về người có hành vi trái pháp luật gây thiệt hại không
ảnh hưởng tới mức độ và trách nhiệm bồi thường của người đó. Người gây
thiệt hại dù có lỗi cố ý hay có lỗi vô ý khi gây thiệt hại cho người
khác thì người đó cũng phải bồi thường toàn bộ thiệt hại do hành vi có
lỗi của mình gây ra. Không vì người gây thiệt hại có lỗi vô ý hoặc cố ý
trong khi gây thiệt hại mà mức bồi thường tăng hay giảm tương ứng. Tuy
nhiên, trong những trường hợp cá biệt có điều kiện luật định, thì người
gây thiệt hại ngoài hợp đồng có thể được miễn giảm mức bồi thường (do
Tòa án xem xét quyết định). Những trường hợp phổ biến trong việc miễn
giảm mức bồi thường cho người gây thiệt hại thường phát sinh trong các
trường hợp sau đây:

-
Người gây thiệt hại có lỗi vô ý và thiệt hại xảy ra quá lớn so với khả
năng kinh tế trước mắt và lâu dài của mình (Khoản 2 điều 610);

-
Người gây thiệt hại và người bị thiệt hại thỏa thuận với nhau về mắc
bồi thường thấp hơn thiệt hại.

Trường
hợp thứ nhất, pháp luật qui định người gây tiệt hại bồi thường thấp hơn
thiệt hại do hành vi vô ý và thiệt hại xảy ra quá lớn so với điều kiện
bồi thường của người gây thiệt hại. Qui định này đã loại trừ người gây
thiệt hại có lỗi cố ý và pháp luật không qui định xem xét để giảm mức
bồi thường. Tuy nhiên trong trường hợp người gây thiệt hại có lỗi cố ý
nhưng có sự thỏa thuận với người bị thiệt hại về mức bồi thường thấp hơn
thiệt hại, nếu thỏa thuận đó không trái pháp luật và đạo đức xã hội và
được Tòa án thừa nhận, thì người gây thiệt hại do lỗi cố ý được miễn
giảm phần bồi thường thiệt hại do mình gây ra, thuộc về trường hợp thứ
hai.

Thứ
ba, Điều 621 BLDS qui định về trách nhiệm hỗn hợp trong trường hợp
người bị thiệt hại cũng có lỗi trong việc gây thiệt hại, thì người gây
thiệt hại chỉ phải bồi thường tương ứng với mức độ lỗi của mình. Trong
BLDS của nước CHXHCN Việt nam không có qui định về mức độ lỗi, di vậy
việc xác định trách nhiệm hỗn hợp trong trường hợp cả người gây thiệt
hại và người bị thiệt hại đều có lỗi gây ra thiệt hại thì mỗi bên phải
chịu trách nhiệm dân sự tương ứng với mức độ lỗi của mình. Mức độ lỗi
trong trường hợp này được xác định dựa trên những cơ sở lý luận pháp
luật hình sự trong việc phân biệt mức độ lỗi vô ý vì quá cẩu thả, vô ý
vì quá tự tin của một người mà gây ra thiệt hại thì tương ứng với nó mức
bồi thường thiệt hại có khác nhau. Như cách đặt vấn đề ở phần đầu bài
viết này, thì lỗi phản ánh yếu tố tâm lý của con người, có tác động trực
tiếp đến hành vi của người đó và thiệt hại xảy ra do hành vi vô ý vì
cẩu thả, vô ý vì quá tự tin mà gây ra thiệt hại đã phản ánh yếu tố tâm
lý chủ quan của người đó. Việc xác định trách nhiệm hỗn hợp căn cứ vào
mức độ lỗi của mỗi bên đã có tính thuyết phục, bởi tính hợp lý của cách
xác định đó. Qua phânt ích trên, chúng tôi đã loại trừ trường hợp cả
người bị thiệt hại và người gây thiệt hại đều có lỗi cố ý trong việc gây
thiệt hại, mong muốn thiệt hại xảy ra cho nhau và cho chính bản thân
mình.

Khi
phân tích yếu tố lỗi trong trách nhiệm bồi thương thiệt hại ngoài hợp
đồng cần thiết phải hiểu rõ quy định tại Điều 621 BLDS: "Nếu thiệt hại
xảy ra hoàn toàn do lỗi của người bị thiệt hại, thì người gây thiệt hại
không phải bồi thường".

Hiểu
như thế nào về trường hợp người bị thiệt hoàn tòan có lỗi, và lỗi đó là
lỗi vô ý hay cố ý. Mối liên hệ giữa lỗi vô ý của người gây thiệt hại và
lỗi cố ý của người bị thiệt hại có ảnh hưởng như thế nào đến việc xác
định trách nhiệm bồi thường thiệt hại của các bên? Giải đáp những vấn đề
nêu ra ở trên, cần tuân theo những nguyên tắc sau đây:

a.
Nếu thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi của người bị thiệt hại cho dù lỗi
đó là vô ý hay cố ý, mà người gây thiệt hại hoàn toàn không có lỗi thì
người gây thiệt hại không phải bồi thường. Trường hợp này phù hợp với
việc gây tiệt hại trong tình thuống bát ngờ.

b.
Người gây thiệt hại có lỗi vô ý và người bị thiệt hại cũng có lỗi vô ý
trong việc gây ra thiệt hại thì trách nhiệm này là trách nhiệm hỗn hợp.

c.
Người gây thiệt hại có lỗi vô ý, người bị thiệt hại có lôi cố ý thì
người gây thiệt hại không phải bồi thường.

Như
vậy, thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi của người bị thiệt hại cho dù
lỗi đó có ở hình thức này hay hình thức khác, ở mức độ này hay mức độ
khác thì người gây thiệt hại không có trách nhiệm bồi thường.

2.
Trách nhiệm bồi thường

Từ
cơ sở lý luận, trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng phải
thỏa mãn bốn điều kiện: Có thiệt hại xảy ra; có hành vi trái pháp luật;
có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại; người
gây thiệt hại có lỗi.

Khi
nhận thức về lỗi, có nhiều quan điểm khác nhau, có quan điểm cho rằng
lỗi trong trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng phải do pháp luât qui định
về hình thức và mức độ. Nhưng cũng có quan điểm lại cho rằng; lỗi trong
trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng còn do suy đoán. Tuy nhiên, hai quan
điểm khác nhau trong việc nhận thức về lỗi vẫn tồn tại, chúng tôi thấy
cần thiết phải làm rõ vấn đề này để có sự thống nhất trong việc nhận
thức về lỗi và do pháp luật qui định trước hay do suy đoán mà có?

Điều
309 BLDS xác định rất rõ về lỗi và hình thức lỗi trong trách nhiệm dân
sự. Khoản 1 Điều 309 qui định: "Người không thực hiện hoặc thực hiện
không đúng nghĩa vụ dân sự, thì phải chịu trách nhiệm dân sự khi có lỗi
cố ý hoặc lỗi vô ý, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc pháp luật có
qui định khác."

Như
vậy, trong trách nhiệm dân sự nói chung, điều kiện lỗi không thể thiếu
được trong việc xác định trách nhiệm dân sự. Hơn nữa, tại khoản 2 điều
309 BLDS đã qui định rất rõ về hình thức lỗi, nó vừa có ý nghĩa làm rõ
khoản 1, đồng thời nội dung của nó cũng giải thích làm rõ lỗi là gì. cơ
sở để xác định lỗi, hình thức lỗi, theo chúng tôi đều do pháp luật qui
định trước, mà không thể do suy đoán. Bởi vì, lỗi "cố ý gây thiệt hại
là trường hợp một người nhận thức rõ hành vi của mình sẽ gây thiệt hại
cho người khác mà vấn thực hiện và mong muốn hoặc không mong muốn, nhưng
để mặc cho thiệt hại xảy ra". Và lỗi "vô ý gây thiệt hại là
trường hợp một người không thấy trước hành vi của mình có khả năng gây
thiệt hại, mặc dù phải biết hoặc có thể trước hành vi của mình có khả
năng gây thiệt hại, nhưng cho rằng thiệt hại sẽ không xảy ra hoặc có thể
ngăn chặn được".

Như
vậy, đã quá rõ ràng rằng lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt
hại ngoài hợp đồng do pháp luật qui định cả về cơ sở xác định lỗi, cả về
hình thức lỗi. Từ những cơ sở pháp lý trên, có thể nhận định lỗi trong
trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng không phải là do
suy đoán, mà do pháp luật qui định trước. Khi xác định trách nhiệm bồi
thường thiệt hại ngoài hợpđồng, cần phải xác định yếu tố lỗi để có căn
cứ qui trách nhiệm cho người có hành vi trái pháp luật - người có hành
vi có lỗi phải bồi thường thiệt hại. Bên cạnh đó, cũng cần phải phân
biệt những trách nhiệm dân sự liên quan đến những quan hệ dân sự và
những chủ thể nhất định của quan hệ dân sự đó và trách nhiệm dân sự của
chủ thể, Như vậy, không cần thiết phải đưa ra quan điểm trong việc nhận
thức về lỗi trong trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng là do suy đoán. Nhận
thức như trên không chuẩn xác về mặt khoa học, bởi vì lỗi, hình thức
lỗi đã được qui định rất rõ và đầy đủ tại Điều 309 BLDS. Những suy diễn
ngoài nội dung Điều 309 BLDS, do vậy không cần thiết và cũng không đúng.

Bàn
về lỗi - một điều kiện xác định trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng là
cần thiết. Vì đối với ngành Toà án khi giải quyết những tranh chấp liên
quan đến trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng, cần thiết phải hiểu rõ cơ sở
lý luận về lỗi để áp dụng chuẩn xác các qui phạm pháp luật về trách
nhiệm dân sự ngoài hợp đồng, qua đó đưa ra những nhận định và quyết định
chuẩn xác, đúng pháp luật